Stem wijzer

In dit artikel:

Kan een kieshulp als de StemWijzer populistische partijen per ongeluk in de kaart spelen? Die vraag rijst na de Nederlandse verkiezingen van november 2023: veel kiezers hebben weinig tijd om programma’s door te pluizen en vertrouwen daarom op tools die in één oogopslag een partijadvies geven. Het gevaar is dat aantrekkelijke, maar soms onbewezen beloften (meer huizen, afschaffing eigen risico) bij gebruikers hoop voeden dat die idealen ook echt uitvoerbaar zijn — en dat de partij die de wijzer aangeeft die vervolgens wél waarmaakt.

Naast algemene kieshulpen groeit het aantal thematische meetlatten snel: WOMEN Inc. en Feminer voor vrouwenrechten, het Klimaat- en energiekompas voor klimaatbeleid, het Woonkieskompas voor wonen, en een overzicht van de Jonge Akademie (KNAW) over wetenschap en kennisinvesteringen. Zulke instrumenten zijn nuttig om op thema te vergelijken, maar ze geven geen volledige garantie: verkiezingsprogramma’s verbergen vaak financiële keuzes en prioriteiten, en in Nederland worden veel plannen tijdens coalitieonderhandelingen aangepast of weggelaten.

Ook meetinstrumenten die partijen scoren op democratisch gehalte of rechtsstatelijkheid vragen om voorzichtigheid. De Nederlandse Orde van Advocaten gebruikt bijvoorbeeld een kleurcodering voor onderdelen van programma’s of regeerakkoorden; Vrij Nederland publiceerde een democratisch spectrum dat partijen beoordeelt op houding tegenover instituties en rechten. Hoewel het terecht is partijen te waarschuwen die instituties willen afbreken of rechten inperken, is het minder vanzelfsprekend dat het uitbreiden van rechten of versterken van instituties per definitie “meer democratisch” is. Verschillende visies op hoe instituties functioneren en hoe rechten worden vormgegeven, liggen binnen het democratische speelveld.

De auteur waarschuwt tegen een wedstrijdje wie op papier het ‘meest’ democratisch of rechtsstatelijk is: zulke ranglijsten geven schijnzekerheid en schieten tekort in het weergeven van politieke werkelijkheid, waarin compromissen en coalitievorming centraal staan. Democratie en rechtsstaat gaan niet alleen over wát partijen beloven maar ook over hóe die beloftes tot stand komen — gezamenlijk en met onderhandelingsruimte. Reflectie op eerder mislukte rechtsstaatverklaringen en tegenvallend regeringsbeleid illustreert dat kiezers kritischer en wijzer moeten stemmen, met oog voor uitvoerbaarheid en systeemdynamiek.

Dit Vooraf verscheen in NJB 2025/2387, afl. 32.