De polsslag van de tijd in 2025
In dit artikel:
Het honderdjarig bestaan van het Nederlands Juristenblad (NJB) stond centraal het afgelopen jaar: naast een reeks reflecties op vijf invloedrijke bijdragen uit de voorbije eeuw verscheen Corjo Jansens rijk geïllustreerde geschiedenis Over de polsslag van de tijd. Jansen schetst de hoogte- en dieptepunten van het blad en constateert dat het NJB door de decennia heen steeds probeerde de juridische actualiteit te vangen — vooral via ingezonden bijdragen die het blad tot forum voor debat en kennis maken.
De redactionele kernfunctie blijft het uitlokken en selecteren van die ingezonden stukken. Daardoor kwamen ook controversiële bijdragen aan de orde — van pleidooien voor gelijke behandeling van creationisme en evolutieleer tot betogen tegen een verbod op antisemitische literatuur — wat past bij het streven naar pluriformiteit, vooral sinds de jaren zeventig. Die openheid toont dat het NJB de maatschappelijke polsslag wil volgen, ook als dat ongemak geeft.
De huidige polsslag wordt echter sterk bepaald door angst voor aantastingen van de democratische rechtsstaat. Dat bleek onder meer uit een themanummer over de weerbare rechtsstaat, dat een week na de verkiezingen van 2023 verscheen, toen populistische partijen groot werden en het kabinet-Schoof weinig slagkracht toonde. In discussies over de “onvoltooide rechtsstaat” klinkt daarom steeds vaker het frame populisme-tegen-rechtsstaat. Dat frame is problematisch: het vergeet dat de rechtsstaat juist ook bescherming biedt aan mensen die zich tot populistische politiek aangetrokken voelen, en het verhult dat de rechtsstaat zelf gebreken kent — denk aan beperkte toegang tot juridische bijstand, trage werking van instituties en problemen met systemische discriminatie.
Het essay noemt oorzaken van het populistische succes: zichtbare zorgen over migratie hangen samen met woningnood, overmatige vrees voor misdaad en breder maatschappelijk onbehagen. Mensen voelen zich miskend, wantrouwen politiek en ervaren gebrek aan erkenning vanuit Den Haag. Hoge verwachtingen van wetgeving en instituties die niet tijdig of persoonlijk genoeg tegemoetkomen aan individuele noden leiden tot frustratie en rancune — voorbeelden zijn de slachtoffers van de kinderbijslagaffaire, bewoners van het Groninger aardbevingsgebied en groepen die discriminate ervaring.
Die emotie kan zich manifesteren als druk en zelfs bedreigingen richting lokale bestuurders. Tegelijk zijn er velen die juist wel gebruikmaken van de rechtsstaat: zij zoeken individuele rechtsbescherming, eerlijke behandeling en onafhankelijk oordeel van rechters. De geconcludeerde opgave is duidelijk: in een politiek verdeeld Nederland moet de rechtsstaat als gemeenschappelijke grond dienen, niet alleen als abstract principe maar als praktisch vangnet dat erkenning en gelijke behandeling levert — een opdracht voor de komende honderd jaar.